Johannes als componist

opbouw en kernboodschap van het vierde evangelie 

Als argeloze lezer van het Johannes-evangelie heb je niet in de gaten, dat deze beschrijving van het leven, de woorden en daden, het lijden, sterven en de opstanding van Jezus een zorgvuldige compositie is. Alsof het een muziekstuk is met een ouverture, een hoofdthema, diverse terugkerende melodieën en een finale.
In het onderstaande artikel leg ik uit hoe dat zit.
 

Geloof en ongeloof

Johannes heeft met de zorgvuldige opbouw en indeling van zijn evangeliebeschrijving extra benadrukt waar het hem om ging en wat zijn diepste verlangen was, namelijk dat wij blijven geloven dat de aardse Jezus dezelfde is als de verheerlijkte Zoon van God en dat wij door aan dit geloof vast te houden, eeuwig leven zouden ontvangen in Zijn naam (zo staat het letterlijk in hfdst.20:30-31).
Toen Johannes 60 jaar na dato in Efeze zijn evangelie schreef, had hij te maken met Joodse groeperingen, die Jezus niet wilden erkennen als de Messias. Johannes beschrijft dat dit in de dagen van Jezus niet anders was. Tóén begon het ongeloof tegen Hem.
In de opbouw van zijn evangeliebeschrijving laat Johannes de tegenstelling geloof - ongeloof duidelijk naar voren komen, vooral in het eerste hoofddeel.
 

Twee delen

Het Johannes-evangelie heeft duidelijk twee hoofddelen. In het eerste deel zien we Jezus in het openbaar optreden: toespraken, gesprekken met Joodse volksgenoten en Joodse leiders, wonderen ten overstaan van veel mensen.
In het tweede deel richt Jezus Zich tot Zijn discipelen en in hen tot al Zijn volgelingen.
 

Kern van Jezus’ boodschap

In heel Zijn optreden, zowel in het openbare leven als in de beslotenheid van de discipelen-kring, ging het Jezus erom duidelijk te maken dat Hij de Zoon van God was en is. Johannes heeft dat gesignaleerd en verwerkt tot een prachtige compositie met een aantal terugkerende elementen:

  • Zeven keer heeft Jezus gezegd: “Ik ben” gevolgd door een nadere aanduiding, en op andere momenten zei Hij kortweg “Ik ben het”. Hiermee ontvouwde Hij de naam van God - Jahweh, Ik ben die Ik ben.
  • Jezus heeft zeven ‘tekenen’ gedaan, teruggrijpend op wat Mozes eeuwen geleden deed in Egypte om de macht en liefdevolle trouw van God te tonen.
  • Diverse keren heeft Jezus de eenheid met Zijn Vader benoemd, zoals “de Vader en Ik zijn één” (10:30), “wat de Vader doet, doet de Zoon op dezelfde manier” (5:19) en “alles wat Ik gezegd heb, zeg Ik, zoals de Vader het Mij verteld heeft” (12:50).
  • Jezus toont de heerlijkheid van Zijn Vader, die tegelijk Zijn eigen heerlijkheid is (n.b.: het woord ‘heerlijkheid’ wordt vaak vertaald als ‘grootheid’, wat helaas een zwakkere betekenis heeft dan ‘heerlijkheid’);Als je het in één zin wilt samenvatten: “Wie Mij gezien heeft, heeft de Vader gezien” (14:9). 
 

Twee hoofddelen onderverdeeld

Het eerste hoofddeel (hfdst. 2 t/m 12) is onder te verdelen in zeven episodes, waarbij Johannes steeds een gebeurtenis beschrijft, gevolgd door een stuk verkondiging. Alle episoden eindigen met een reactie van geloof en/of ongeloof. Het slot daarvan is de pijnlijke conclusie: “ondanks alle tekenen die Hij voor hun ogen verricht had, geloofden ze niet in Hem” (12:37).
Het tweede hoofddeel (hfdst.13 t/m 20) kan in vieren onderverdeeld worden. Hier is de strakke indeling verhaal - verkondiging bijna niet aanwezig en ook niet de tegenstelling geloof - ongeloof. Hier geen ‘tekenen’ en slechts enkele keren “Ik ben”.
 

Ouverture en finale

Net als elk groot muziekstuk heeft het Johannes-evangelie een ouverture en een finale. De ouverture (ook wel ‘proloog’ genoemd) bezingt “het Woord dat mens werd”, hfdst.1:1-18.

De ouverture wordt gevolgd door een inleiding (1:19-51). Hier benadrukt Johannes na de pijnlijke aankondiging dat “wie van Hem waren, Hem niet hebben ontvangen” (1:11) er een nieuw ‘volk van God’ in wording is, nieuwe volgelingen die Hem wél aanvaarden. Niet Johannes de Doper heeft daarvoor gezorgd (1:19-28), maar Jezus, het Lam van God dat de zonde van de wereld wegneemt (1:29-51).

De finale staat in hfdst.21. Eerst had Jezus Zich gericht op Zijn volksgenoten, eigenlijk op alle mensen. Daarna focuste Hij op Zijn volgelingen. Aan het slot krijgen die volgelingen (met Petrus als eerste) de opdracht de schapen te hoeden en te weiden, ook “de schapen die niet uit deze schaapskooi komen. Ook die moet Ik hoeden, ook zij zullen naar Mijn stem luisteren: dan zal er één kudde zijn, met één herder” (10:16). Daarmee is de cirkel rond: Jezus was begonnen in het openbaar, hoorbaar voor iedereen, te getuigen wie Hij is. Zijn volgelingen hebben dit getuigenis gehoord en geloofd en mogen dit in het openbaar, voor alle mensen, uitdragen.

Wát een prachtige compositie is het Johannes-evangelie!
 

Schema

De opbouw van het Johannes-evangelie kun je schematisch zó weergeven:

          A. Proloog:
      1. ouverture (1:1-18)
      2. inleiding (1:19-52)
          B. Jezus’ optreden in het openbaar:
      1. episode 1 : Joh.2:1 - 4:42
      2. episode 2 : Joh.4:43 - 5:47
      3. episode 3 : Joh.6
      4. episode 4 : Joh. 7 - 8
      5. episode 5 : Joh. 9 - 10
      6. episode 6 : Joh.11
      7. episode 7 : Joh.12
          C. Jezus en Zijn discipelen:
      1. afscheidswoorden : hfdst.13 - 16
      2. hogepriesterlijk gebed : hfdst.17
      3. lijden en sterven : hfdst.18 - 19
      4. opstanding : hfdst.20
          D. Finale:
      • de discipelen als vissers van mensen waardoor het getuigenis weer mag terugkeren in het openbaar : hfdst.21.

Belangrijk?

Jazeker! Als je meer inzicht hebt in hoe een bijbelboek is opgebouwd, ga je de schrijver meer waarderen en het boek met andere ogen lezen. En vooral: je meer verwonderen over de grootheid en trouw van God en de liefde van Jezus.

Voor dit artikel heb ik dankbaar gebruik gemaakt van Evangelie in viervoud, geschreven door mijn leermeester prof.dr. J.P. Versteeg (1938-1987), hoogleraar Nieuwe Testament aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn - een prachtig en nog steeds zeer lezenswaardig boek..